Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը

Սկիզբը նախորդ համարներում...

Գլուխ երրորդ

ԸՆԴԴԻՄԱԴԻՐ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄՆ ԵՎ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱՆԵՐԸ

1. ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ընդդիմադիր սահմանադրական շարժումը սկիզբ առավ «նոր օսմանցիների» գաղտնի խմբակից, որը ստեղծվեց 1865 թ. Կոնստանդնուպոլսում: Նրա անդամները իրենց գործունեության սկզբնա­կան շրջանում գտնվում էին շեյխ Ահմեդի արմատական մուսուլմա­նական և ծայրահեղ հակաքրիստոնեական գաղափարների ազդե­ցության ներքո, ով ղեկավարն էր հակաթանզիմաթյան «Քուլելիի իրադարձություն» անվան տակ հայտնի դավադրության: «Նոր օս­մանցիների» առաջնորդները բարձր գնահատեցին դավադիրների գործունեությունը: Նամըք Քեմալը (1842-1888)՝ նրանց գաղափարա­խոսը, իր կողմից հրատարակվող «Հյուրիյեթ» լրագրում նշում էր, որ Ահմեդը և նրա ընկերները ձգտում էին «փրկել պետությունը»:

Այդ հանգամանքը ազդեց, ըստ երևույթին, սահմանադրականների ազգային հարցի վերաբերյալ այն մոտե­ցումների վրա, որոնք ձևակերպվեցին նրանց գործունեության ա­ռաջին տարիներին: Նրանք ընկալում էին ազգային հարցը որպես զուտ կրոնական: Քաղաքական խնդիրների ողջ բարդ համալիրը, որոնք բխում էին կայսրության հպատակ քրիստոնյա ժողովուրդնե- րի նկատմամբ իշխանությունների ծայրահեղ մեծապետական քա­ղաքականությունից, նրանց կողմից բնութագրվում էր որպես հա­կամարտություն իսլամի և քրիստոնյաների միջև:

«Նոր օսմանցիները», հիմնվելով շեյխ Ահմեդի գաղափարների վրա, կարծում էին, թե թանզիմաթյան բարեփոխումների հետևանքով մահմեդականների իրավունքները իբրև թե սահմանափակվել էին, իսկ քրիստոնյաները ստացել էին չափազանց մեծ առավելություններ: 1856 թ. հաթթ-ը հյումայունը, որն ազդարարեց թանզիմաթի երկրորդ փուլի սկիզբը, նրանք անվանում էին «առավելությունների մասին ֆիրման»: Նրանք գրում էին, որ թանզիմաթի դարաշրջանում Բարձր դռան քաղաքականությունը ուղղված էր «քրիստոնյաների բավարար­մանը», ինչի հետևանքով մահմեդականները իբրև թե հայտնվել էին «հալածված համայնքի» դրության մեջ: Այդ պատճառով «նոր օս­մանցիները» իրենց հայտարարեցին, ինչպես գրում էր նրանց պատ­կանող մեկ այլ պարբերաթերթ՝ «Մուհբիրը», կայսրության մահմեդա­կանների «ոտնահարված» իրավունքների պաշտպաններ:

«Նոր օսմանցիները» չէին հասկանում թանզիմաթի առաջնորդ­ների քաղաքականության բ ուն նպատակները հպատակ քրիստոն­յան ժողովուրդների նկատմամբ, անտեսում էին այն փաստը, որ այդ քաղաքականությունը ուղղված է կայսրության ամբողջակա­նության պահպանմանը՝ նոր, ավելի ճկուն միջոցներով: Նրանք Ալի փաշային և Ֆուադ փաշային համարում էին «դավաճաններ», քանի որ վերջիններս 1856 թ. հրապարակեցին, ինչպես գրում էր «Հյուրի֊ յեթի» խմբագիր Նամըք Քեմալը, «առավելությունների մասին հռչա­կավոր ֆիրմանը», որը քրիստոնյաներին դարձրեց «փաշաներ, ան­վանի և պատվարժան մարդիկ»:

Այդ տարիներին «նոր օսմանցիների» վերաբերմունքը կայս­րության քրիստոնյա բնակչության նկատմամբ տարբերվում էր ծայ­րահեղ անհանդուրժողականությամբ: Պրուսացի դիվանագետ Ա.Մորդտմանը, որը մոտիկից ծանոթ էր նրանցից մի քանիսի հետ, հետագայում գրում էր, որ այդ կազմակերպության անդամները բա­ցի Ալի փաշայի հեռացումից և եվրոպական օրինակով նորամու­ծությունների վերացումից, որոնք իրականացվում էին թանզիմաթի ժամանակաշրջանում, մտադիր էին նաև՝ «սուլթանի հպատակ քրիստոնյաների բացեիբաց ճնշում կազմակերպել»: Մասնավո­րապես, նրանք Բարձր դռան կողմից հայ լուսավորչական և հույն ուղղափառ միլլեթների սահմանադրությունների հարկադրական ընդունումը համարում էին վնասակար նորամուծություն: Ինչպես հայտնի է, այդ սահմանադրությունների ընդունումը որոշակի դրա­կան ազդեցություն ունեցավ հպատակ ժողովուրդների դրության վրա, նպաստեց հասարակական կյանքի աշխուժացմանը և նրանց քաղաքական և ազգային ինքնագիտակցությանը: Հենց դրա հա­մար «նոր օսմանցիները» դատապարտեցին թուրք կառավարութ­յան այդ միջոցառումները: Հետագայում, Նամըք Քեմալը այդ նույն պատճառով Ալի փաշայի՝ հունական եկեղեցական նվիրապետութ­յունից բուլղարացիների անջատման վերաբերյալ թույլտվության դեմ հանդես եկավ:

Թշնամական վերաբերմունքը հպատակ քրիստոնյա ժողո­վուրդների ազգային-ազատագրական շարժման նկատմամբ բնո­րոշ էր «նոր օսմանցիների» առաջնորդներին իրենց ամբողջ գոր­ծունեության ընթացքում: Սակայն շարժման սկզբնական փուլում այն ընդունեց բացառիկ սուր ձև: Այդ տարիներին իրենց հասարա­կական գործունեությունը նոր սկսող Նամըք Քեմալը և նրա ընկեր­ները դեռ բավականաչափ փորձված քաղաքագետների չէին, որ­պեսզի թաքցնեին իրենց իրական մտադրությունները: Դրա հետ մեկտեղ, նրանք, ինչպես նշվեց վերևում, գտնվում էին շեյխ Ահմեդի գաղափարների ազդեցության տակ:

Այդ տարիների «նոր օսմանցիների» հայացքները քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժման նկատմամբ խտացրած տեսքով դրսևորվեցին այն դիրքորոշման մեջ, որը նրանք որդեգրեցին 1866-1869 թթ. Կրետե կղզու հույների ազգային-ազատագրական պայքարի նկատմամբ:

«Նոր օսմանցիների» կողմից հրատարակվող թերթերի էջերում Կրետեի հարցին մեծ տեղ էր հատկացվում: Այդ հրապարակումնե­րում առաջ էր տարվում այն միտքը, որ ապստամբության ճնշումը մեծ նշանակություն կունենա Օսմանյան կայսրության ապագայի համար: «Մուհբիրը» նույնիսկ գրում էր, որ դրանից է կախված «օս­մանյան պետության անկախությունը»: Եվ «Մուհբիրը», և «Թաս- ֆիր-ի էֆքյարը», որի խմբագիրը Նամըք Քեմալն էր, խիստ քննա­դատում էին Բարձր դռան իբրև թե չափազանց «մեղմ» վերաբեր­մունքը ապստամբների նկատմամբ: Կրետեի հարցում Ալի փաշայի քաղաքականությունը նրանք բնութագրում էին որպես «քրիստոն- յամետ», իսկ նրան անվանում էին դավաճան: Այն քննադատական մոտեցման բնորոշ օրինակ է երգիծական «Զաֆեր-նամե» պոեմը, որը գրել էր հայտնի բանաստեղծ և «նոր օսմանցիների» շարժման անվանի գործիչ Զիա փաշան (1825-1880): Այստեղ սուր քննադա­տության և ծաղրի էր ենթարկվում Ալիի «զիջումների» քաղաքակա­նությունը ապստամբ կրետացիների նկատմամբ:

Զիջումների քաղաքականության փոխարեն Նամըք Քեմալը «Թասֆի-ի էֆքյարի» էջերից առաջարկում էր դիմել «բռնի ուժի սկզբունքին» և ոչնչացնել կղզում ապրող բոլոր քրիստոնյաներին: Միայն այդ ճանապարհով կարելի էր, նրա կարծիքով, վերականգ­նել «խաղաղությունը» Կրետեում: Նա բացառում էր քրիստոնյանե­րի նկատմամբ թեկուզ ամենաչնչին զիջումների հնարավորությունը : Կրետեի ճգնաժամի հետ կապված «Թասֆի-ի էֆքյարը» ծավալեց ուժեղ հակահունական կամպանիա: Հույները, որոնք բնակ­վում էին մայրաքաղաքում, մեղադրվում էին նրա կողմից «հակաթուրքական երգեր երգելու» միջոցով»՝ այլ քրիստոնյաներին «իսլամի միլլեթի» դեմ սադրելու մեջ: Նամըք Քեմալը կոչ էր անում կառավարությանը կայսրության հույների դեմ ընդունել պատժիչ միջոցներ, վտարել նրանց երկրից : Իսկ «Մուհբիրը» Կրետեի մահմեդականներին աջակցող նյութեր էր տպագրում:

Ընդդիմադիրների շրջանում զայրույթի փոթորիկ առաջացրեց Բարձր դռան կողմից Բելգրադյան միջնաբերդի հարկադրված հանձնումը Սերբիային, ինպես նաև, Չերնոգորիայի անկախության ճանաչումը: Ալի Սուավին գրում էր «Մուհբիրում». «Մեր նախնինե­րը, արյուն թափելով, թիզ առ թիզ նվաճել են այս հողերը, իսկ մենք, իրենց անարժան սերունդները, քայլ առ քայլ ամբողջը վերադարձ­նում ենք հետ»:

Բարձր դռան կողմից այս հարկադրված քաղաքական զիջում­ները, որոնց պատճառն էին կայսրության ընդհանուր թուլացումը և ռազմական հզորության անկումը, «նոր օսմանցիների» կողմից ըն­կալվում էին որպես զիջումներ «անհավատներին», որպես քրիստո­նեության առջև մահմեդականների թուլության փաստի ճանաչում: Նրանք ձգտում էին իրենց գրական-հրապարակախոսական ստեղ­ծագործությունների միջոցով, օգտագործելով մարտական կոչերը՝ ուղղված քրիստոնեական աշխարհի դեմ, արթնացնել մահմեդա­կանների անցյալի մարտական ոգին: Նամըք Քեմալը իր հայտնի «Երազ» հրապարակախոսական ստեղծագործությունում գրում էր. «Մեր մարգարեն ծառայում էր աշխարհին իր դաշույնով: Մենք նույնպես պետք է գնանք այդ ճանապարհով...Կաշխատենք ապա­ցուցել, որ մենք պատկանում ենք օսմանյան ժողովորդին, որը ամ­բողջ աշխարհին ստիպում է դողալ իր առջև...Ցույց տանք գյավուր­ներին մեր ուժը, պատճառենք այդ հաճույքը մարգարեին»:

Ավելի վաղ, նման թեմաներ հայտնվեցին Իբրահիմ Շինասիի ստեղծագործություններում: Նա փառաբանում էր «իսկական օս­մանցիների» մարտական ոգին, նրանց հաղթանակները «գյավուր­ների» դեմ: Իբրահիմ Շինասին հիմնադրեց առաջին զինվորա­կան թերթը Թուրքիայի պատմության մեջ՝ «Ջերիդե-ի Ասքերիեն»: Իր հոդվածներում այդ թերթում նա ամեն կերպ գովաբանում էր օս­մանցի թուրքերին՝ աշխարհի ամենառազմաշունչ ժողովրդին, որի յուրաքանչյուր ներկայացուցիչը մարտիկ է և մարտիկի որդի:

«Նոր օսմանցիների» գործունեության արդեն սկզբնական փու­լում նրանք հանդես էին գալիս սահմանադրության հայտարարման միջոցով ազգային հարցի լուծման օգտին: Ընդ որում, ենթադրվում էր, որ այդպիսով հնարավոր կլինի ապահովել կայսրության բազմադավան ու բազմազգ բնակչության միասնությանը: «Նոր օսման­ցիներին» միացած եգիպտացի մեծատոհմիկ Հալիլ Շերիֆ փաշայի կողմից նախապատրաստած թռուցիկում հաստատվում էր, որ «սահմանադրությունը անմիջապես կվերականգնի մահմեդական պետության հեղինակությունը՝. վերացնելով քաղաքական և սո­ցիալական տարբերությունները մահմեդականների և ոչ մահմեդա­կանների միջև»: Ինչպես երևում է բերված հատվածից, պետութ­յան մահմեդական կերպարանքը ոչ միայն ենթադրվում էր թողնել անփոփոխ, այլ նաև սահմանադրության հայտարարման միջոցով ավելի ամրացնել նրա հեղինակությունը:

Բացի Հալիլ Շերիֆ փաշայից, «նոր օսմանցիների» շարժման մեջ մասնակցում էր այլ ականավոր եգիպտացի արիստոկրատ՝ Մուսթաֆա Ֆազըլ փաշան, Եգիպտոսի հեդիվ Իսմաիլ փաշայի եղբայրը: 1867 թ. սկզբին եվրոպական թերթերում տպագրվեց  սուլթան Աբդուլ Ազիզին ուղղված նրա բաց նամակը: Նրա վեր­լուծությունը դրսևորում է հեղինակի հետևյալ ըմբռնումը. «Փառա­վոր ժամանակները», երբ «կայսրության ստեղծողները»՝ թուրքե­րը և նրանց հպատակ ժողովուրդները միմյանց հետ ներդաշնա­կության մեջ էին ապրում, մնացին անցյալում: Այժմ քրիստոնյա ժողովուրդները անհնազանդություն են ցուցաբերում, ըմբոստա­նում են սուլթանի դեմ: Դրա պատճառը, բացի եվրոպական տե­րությունների կողմից սադրանքներից, կայանում է նաև օսմանյան կառավարության վատ ղեկավարման մեջ: Ե՛վ մահմեդականները, և' քրիստոնյաները զայրույթով լի են: Սակայն մահմեդականների դրությունը զգալիորեն ավելի ծանր է, քանի որ նրանք այդքան ա­ռավելություններ և պաշտպաններ չունեն, ինչքան քրիստոնյանե­րը: Պետությունը կործանումից փրկելու համար հեղինակը առա­ջարկում է հաստատել «ազատ և արդար», վայելուչ բնույթ ունե­ցող համակարգ, որը վերջ կտար ճնշմանը, կբավարարեր բոլոր հպատակների սպասումները, անկախ նրանց կրոնական պատկա­նելությունից, և կվերականգներ նրանց միջև նախքին ներդաշնա­կությունը:

Ընդհանուր առմամբ, Մուսթաֆա Ֆազըլ փաշայի և մյուս «նոր օսմանցիների» գաղափարների միջև տարբերությունը մեծ չէ: Մուս­թաֆա Ֆազիլ փաշան նրանց պես շեշտը դնում է քրիստոնյաների համեմատ մահմեդականներին ավելի շատ ճնշելու վրա, առաջար­կում է վերացնել բոլոր այն առավելությունները, որոնք նրանք իբրև թե ունեն: Դրա հետ մեկտեղ, ուշադրություն է դարձնում հետևյալ հանգամանքը. բաց նամակում ոչինչ չի ասվում այն մասին, որ շա­րիաթը պետք է մնա Օսմանյան կայսրության պետական կարգի հիմք, այլ ընդհակառակը, հաստատվում է, որ կրոնը չպետք է պե­տության քաղաքական հիմք կազմի: Այդ դրույթը միանգամայն հա­կասում է «նոր օսմանցիների» այն հիմնական գաղափարին, որ «ե­թե մեր պետությունը (այսինքն՝ Օսմանյան կայսրությունը -Ռ.Ս.) ցանկանում է լինել հզոր, ապա այն պետք է հետևի շարիաթին և շարունակի մնալ իսլամական պետություն»:

Մուսթաֆա Ֆազիլ փաշայի կողմից առաջ քաշված հայրենասի­րության հայեցակարգը ավելի աշխարհիկանացված էր, հիմնված էր ոչ թե կրոնական, այլ ազգայնական զգացմունքների վրա: Նա բազմիցս գրում է «վեհ զգացմունքների մասին, որոն հատուկ են թուրքական ռասային», այլ ոչ թե ոչ մահմեդականներին ընդհան- րապես: Ֆազիլ փաշան տարբերվում է «նոր օսմանցիների» այլ ա­ռաջնորդներից, որոնք հանդես էին գալիս, հատկապես իրենց գոր­ծունեության սկզբնական փուլում, ոչ թե թուրք ժողովրդի անունից, այլ ողջ մահմեդական միլլեթի անունից:

Ըստ էության, «նոր օսմանցիների» կողմից արդեն նրանց գոր­ծունեության սկզբնական փուլում սաղմային տեսքով ձևակերպվե­ցին թուրքական ազգայնականության երկու մեկնաբանություն. մե­կը ավելի մեծ տեղ էր հատկացնում իսլամին, որպես նրա հենք, մյուսի հիմքում գտնվում էր ազգի գաղափարը, իհարկե, դեռևս լիո­վին տեսական հիմնավորում չստացած տեսքով: Առաջին տարբե­րակը տեսական հիմք հանդիսացավ ցեղասպանության առաջին ծրագրի համար, իսկ երկրորդը՝ հետագա ծրագրերի համար:

Այդ տարիներին «նոր օսմանցիների» հայացքները իրենց առա­վել ամբողջական արտահայտումը գտան Նամըք Քեմալի՝ Կ.Պոլսում հրատարակվող իշխանամետ «Գազեթթ դյու Լևան» թերթի խմբագրին ուղղված բաց նամակում: Այն իրենից ներկայացնում էր, ըստ էության, «նոր օսմանցիների» ծրագրի հիմնական դրույթ­ների շարադրանք:

Նամակում հիմնական ուշադրությունը ուղղված է ազգային- դավանական հարցին, որը դիտարկվում է իմնականում որպես դա­վանական խնդիր: Հեղինակը հանդես է գալիս մահմեդականների անունից, որոնք, ինչպես նա գրում է,«հանդիսանում են կայսրութ­յան գերիշխող միլլեթ»: Բերվում են «նոր օսմանցիների» արդեն սո­վորական դարձաձ փաստարկները քրիստոնյաների իբրև թե ավելի արտոնյալ դիրքի մասին: Թեև Քեմալը ստիպված է ընդունել, որ ոչ մահմեդականները զրկված են «որոշ իրավունքներից», սակայն դա, իր կարծիքով, փոխհատուցվում է մեծ տերությունների հովա­նավորությամբ, զինվորական ծառայությունից ազատումով: «Նոր օսմանցիների» գաղափարախոսի մոտ հատուկ վրդովմունք է առա­ջացնում քրիստոնյաների ձգտումը՝ մասնակցելու երկրի ղեկա­վարմանը: Ընդունելով բարեփոխումների անհրաժեշտությունը՝ Նամըք Քեմալը կոչ է անում իրականացնել դրանք ինչպես մահմե­դականների, այնպես էլ ոչ մահմեդականների միջավայրում և ու­շադրությունը չկենտրոնացնել որևիցէ առանձին մի միլլեթի վրա, ինչպես մինչ այդ անում էր կառավարությունը, որը, քրիստոնյամետ քաղաքականություն է վարում:

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ...