Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը

Սկիզբը նախորդ համարներում...

Օրենքի համաձայն Օսմանյան կայսրության բոլոր դպրոցները ստորաբաժանվում էին երկու խմբերի. պետական ու մասնավոր: Ոչ մահմեդական երեխաների համար նախատեսնված էին հիմնա­կանում մասնավոր դպրոցները, օրենքի առաջին հոդվածով դրվում էին պետության անմիջական վերահսկողության տակ: Այ­նինչ, 1856թ. հաթթ-ը հումայունը նախատեսում էր հատուկ մեջլիս­ների ստեղծում, որոնք պետք է վերահսկողություն իրականացնեին հպատակ քրիստոնյա ժողովուրդների դպրոցների նկատմամբ: 1869թ. օրենքի հեղինակները, համարելով այդ դրույթը չափա­զանց «լիբերալ», որոշեցին ոչ մահմեդականների դպրոցները կառավարության անմիջական հսկողության տակ դնել:

Սակայն օրենքի հեղինակները դրանով չսահմանափակվեցին: Օրենքի տեքստի մեջ նրանք դրույթներ մտցրեցին, որոնք նպատակ ունեին խոչընդոտել կայսրության քրիստոնյաների մեջ լուսավո­րության գործի հետագա զարգացումը: Այդ առումով բնորոշ է 129-րդ հոդվածը, համաձայն որի՝ «մասնավոր» դպրոցի հիմնադրման թույլտվությունը կարող էին տալ միայն ժողովրդական կրթության նախարարությունը կամ վիլայեթի վալին: Ընդ որում դրվում էր հետևյալ նախնական պայմանը. նոր հիմնադրված դպրոցի ուսու­ցիչները պետք է անպայման ունենային պաշտոնական թույտվություն կամ դիպլոմ՝ տրված ժողովրդական կրթության նախարարութ­յան կողմից: Դրանով իսկ դժվարանում էր նոր դպրոցների ստեղ­ծումը:

1869թ. օրենքի վերը նշված հոդվածները իրենցից ներկայաց­նում էին «միաձուլման» ծրագրի այն հատվածի արտացոլումը, որի նպատակն էր վերացնել քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային լու­սավորության հաստատությունների զարգացած համակարգի ինք­նավարությունը:

Սակայն, ինչպես արդեն նշել էինք, «միաձուլման» քաղաքա­կանության նախաձեռնողները հասկանում էին, որ միայն սահմա­նափակող միջոցներով արգելք հանդիսանալ ազգային-ազատագ- րական գաղափարախոսության աճին անհնարին է: Դրանից ելնե­լով նրանք առաջին անգամ առաջ քաշեցին սուլթանին և «օսման­յան հայրենիքին» հավատարիմ ոգով ոչ մահմեդական հպատակների «նպատակասլաց» դաստիարակման գաղափարը: Հենց այս նպատակին էին ծառայում մահմեդականների և ոչ մահմեդական­ների «խառը» ուսուցման մասին օրենքի դրույթները:

Այս սկզբունքը ներմուծվում էր սկսած երկրորդ աստիճանի դպրոցներից: Ինչպես երևում է 38-րդ հոդվածից, իդադիյե խառը դպրոցներում ոչ մահմեդականների երեխաների համար հատուկ առարկաներ, բացառությամբ, աստվածաբանության, նախատես­ված չէին: Այսպիսով, այս դպրոցներում սովորող ազգությամբ ոչ թուրք երեխաները դատապարտված էին ապազգայնացման:

Օրենքի հեղինակները չհամարձակվեցին ներմուծել «խառը» ուսուցման սկզբունքը սկսած առաջին աստիճանի տարրական դպրոցներից: Ըստ ամենայնի, նրանք հաշվի էին առնում Դանուբյան վիլայեթում Սիդհատ փաշայի անհաջող փորձը: Այն բնակա­վայրերում, որտեղ մեծ մասը կազմում էին քրիստոնյաները, օրենքը նախատեսում էր մահմեդականների համար սըբյան դպրոցների հետ մեկտեղ ստեղծել նաև պետական տարրական դպրոցներ միայն քրիստոնյա երեխաների համար: Առաջին հայացքից այդ դրույթը բարենպաստ էր հպատակ ժողովուրդների համար: Սա­կայն օրենքի 6-րդ հոդվածից երևում էր, որ դա ամենևին էլ այդպես չէր. այդ դպրոցներում չէին ուսուցանվում առարկաներ, որոնք կապված են այն ժողովորդի պատմության և գրականության հետ, որի զավակները սովորում էին այդ դպրոցներում: Դեռ ավելին՝ օ­րենքը ընդգծում էր, որ այդ դպրոցների կառուցման համար անհրա­ժեշտ միջոցները պետք է հատկացվեին տեղական քրիստոնյա համայնքների կողմից.

Խառը կամ «զուտ» մահմեդական ուսումնարանները ավար­տած քրիստոնյա երեխաները, 1869 թ. օրենքի համաձայն, իրա­վունք էին ստանում ընդունվել լիցեյներ, որոնք պետք է Բարձր դռանը հավատարիմ պաշտոնյաների կադրեր պատրաստեին: Նման տիպի հաստատություններից առաջինը հայտնի Գալաթասա- րայի լիցեյն էր, որի կանոնադրությունը Բարձր դուռը հրատարա­կեց 1868թ.: Նրա առաջին հոդվածում լիցեյի ստեղծման նպատա­կը ձևակերպվում էր հետևյալ կերպ. «Երիտասարդ մարդկանց, ո­րոնք պատկանում են օսմանյան պետության բոլոր դասի հպա­տակներին, ուսուցումը և դաստիարակումը՝ ի շահ կայսրութ­յան»: Այս ձևակերպումը արտացոլում է արևմտամետ բարենորո­գիչների կարծիքը առ այն, որ համապատասխան «դաստիարակու­մից» հետո հնարավոր կլիներ ոչ մահմեդականներին թույլ տալ անցնել պետական ծառայության:

Ալին և Ֆուադը կրեցին անհաջողություն խառը ռազմական կազմավորումների ստեղծման գործում: Առաջին անգամ նման փորձ կատարվել էր 1855թ. մայիսին, երբ հրապարակվեց սուլթա­նական իրադեն խարաջի վերացման և կայսրության բոլոր բնակ­չության վրա զինծառայության պարտքի տարածման մասին:

Այդ փաստաթղթում թանզիմաթի դարաշրջանին բնորոշ արտա­հայտություններով հաստատվում էր, որ քանի որ օսմանյան պե­տությունում ոչ մահմեդականները իրավունք ունեն օրենքի հովա­նու ներքո «բարգավաճել և բարեկեցիկ ապրել», ուրեմն նրանք մահմեդականներին հավասար պետք է ծառայեն բանակում: «Մինչև այժմ միայն մահմեդական հպատակներն էին կատարում այդ պարտքը, - ասվում էր իրադեում,- այնինչ հայրենիքի պաշտ­պանությունը բոլորի պարտքն է»: Միաժամանակ, իրադեում վե֊ րապահություն էր արվում, որ «խառը» բանակում պետք է պահ­պանվի մահմեդականների գերիշխող դիրքը: Դա հիմնավորվում էր այն հանգամանքով, որ նրանք իբրև թե «վարժված» են զենք կրել, ինչպես նաև նրանով, որ նրանք իբրև թե կազմում են կայսրության բնակչության մեծ մասը: Փաստորեն, օրենքով նախատեսվում էր օգտագործել ոչ մահմեդական հպատակներին որպես «թնդանոթի միս» քայքայվող կայսրությունը պաշտպանելու համար:

1855թ. օրենքը ուժեղ դիմադրության հանդիպեց ինչպես մահ­մեդականների, այնպես էլ քրիստոնյաների կողմից: Մահմեդական­ների մեծամասնության մտքով անգամ չէր կարող անցնել այն փաստը, որ «գյավուրներին» թույլ կտան զենք կրել: Մյուս կողմից, սուլթանի քրիստոնյա հպատակների մեծամասնությունը անհնա­րին էր համարում արյուն թափել հանուն ատելի պետականության պաշտպանության: Այդ պատճառով՝ 1855թ. օրենքը այդպես էլ մնաց թղթի վրա, և նրա հրապարակումից հետո խառը ռազմական կազմավորումներ չստեղծվեցին: 60-ական թթ. սկզբին այս հարցը նորից դրվեց օրակարգում, սակայն վերջնական որոշում չընդուն­վեց: Այսպիսով՝ Ալիին և Ֆուադին չհաջողվեց հասնել իրենց նպատակին այս ոլորտում:

Ալիի և Ֆուադի՝ երկրի օրենսդրության մեջ «միաձուլման» հա­յեցակարգի ներդրման ջանքերի պսակը դարձավ 1869 թ. օսման­յան հպատակության մասին օրենքը: Այդ ակտի առաջին հոդվա­ծի համաձայն, Օսմանյան կայսրության բոլոր բնակիչները, անկախ իրենց ազգային պատկանելությունից և կրոնադավանությունից, հայտարարվում էին «օսմանյան պետության հպատակներ»:

Արտաքուստ այդ օրենքը բարենպաստ էր ոչ մահմեդականների համար, քանի որ առաջին անգամ աստվածապետական Օսմանյան կայսրությունում օրենսդիր ձևով ձևակերպվում էր իրենց մահմեդա­կանների հետ հավասար «հպատակներ» անվանելու իրավունքը, ձևականորեն վերացվում էր կրոնական խտրականությունը, որը դարերի ընթացքում համարվում էր մահմեդական պետությունների բնորոշ առանձնահատկությունը:

Սակայն այդ օրենքի իրական նշանակությունը այլ էր: Փաստո­րեն այն զրկում էր ոչ թուրք ժողովուրդներին ազգային ինքնության իրավունքից: Այսուհետև կայսրության բոլոր բնակիչները համար­վում էին «օսմանյան հպատակներ», այլ ոչ թե հույներ, բուլղարա­ցիներ, հայեր.Դրանով կարևոր քայլ էր արվում բազմազգ կայս­րության բնակչության «միախառնման ու միաձուլման» ճանապարհին:

Եզրակացնելով՝ կարելի է նշել, որ «միախառնման ու միաձուլ­ման» քաղաքականության նախաձեռնողները կարողացան օ­րենսդրական ձևակերպում տալ իրենց կողմից մշակված ծրագրերի միայն մեկ մասին: Շատ կարևոր դրույթներ մնացին չիրականաց­ված: Չհաջողվեց ստեղծել հստակ գործող և խիստ կենտրոնացած վարչական համակարգ, որը կարող էր հիմք դառնալ «միաձուլ­ման» համար: Լուսավորության և ռազմական ոլորտի բնագավա­ռում իրականացված բարենորոգումները, որոնք նպատակաուղղված էին «ընդհանուր ոգու» առաջացմանը, լիովին չէին արտացո­լում ամբողջ մտածվածը:

Հենց իրենք՝ «միաձուլման» քաղաքականության հեղինակնե­րը, գիտակցում էին այդ: Կյանքի վերջում, գնահատելով Ֆուադի հետ համատեղ գործունեության արդյունքները, Ալի փաշան ցավով արձանագրում էր. «Մենք անզոր եղանք.»:

Սակայն նույնիսկ այն, ինչ թանզիմաթի գործիչները կարողա­ցան իրականացնել, վտանգ էր ներկայացնում քրիստոնյա ժողո- վուրդների հետագա ինքնուրույն գոյության համար: Նրանց նախա­ձեռնությամբ ընդունված օրենքները հող էին նախապատրաստում հպատակ ժողովուրդների «խաղաղ» ուծացման համար: Ուշագրավ է, որ «միաձուլումը» իրականացվում էր արևմտյան օրինակով բարեփոխումներ անցկացնելու և սուլթանի բոլոր հպատակների հա­մար արդարացի կառավարման համակարգի հաստատման պատր­վակով:

Բերված փաստերը ցույց են տալիս, որ թանզիմաթի տարինե­րին Բարձր դռան քաղաքականությունը ազգային հարցում, չնայած կառավարական ակտերում մի շարք առաջադեմ դրույթների հայ­տարարմանը, բնորոշվում էր նրա մեջ հետադիմական, հակաազ­գային, ճնշողական միտումների ուժեղացմամբ: Դա ստիպում է վե­րանայել արևմտյան և թուրքական պատմագրության մեջ լայն տա­րածում գտած թանզիմաթի շրջանում հպատակ ժողովուրդների նկատմամբ թուրք իշխանությունների քաղաքականության «լիբերալիզացիայի» մասին կարծիքը, ինչպես նաև այդ ժամանակաշր­ջանի գնահատականը ամբողջությամբ վերցրած: Կարելի՞ է արդյոք անվերապահորեն պնդել, որ թանզիմաթական նորամուծություննե­րը առաջադիմական էին, եթե նրանք ուղղված էին քրիստոնյա ժո­ղովուրդների ազգային ոգու ճնշմանը: Ըստ էության, թանզիմաթը, ինչպես դա ցույց է տրվում ստորոև, հող նախապատրաստեց երկրում նախացեղասպանական իրադրության առաջացման համար: Պատահական չի կարելի համարել այն հանգամանքը, որ Ալիի և Ֆուադի կրտսեր գործընկերը՝ Միդհատը դարձավ Օսմանյան կայս­րությունում առաջին ցեղասպանական բնույթի ծրագրի հեղինակը:

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ...