Այսպես եղավ...

Սկիզբը նախորդ համարներում

Ռուսաստանի ջանքերը` խաղաղ ճանապարհով լուծելու ստեղծված ճգնաժամը, անցան ապարդյուն: Բ. Դուռը, քաջալերվելով Անգլիայից, մերժեց տերությունների միջնորդությունը:

Սահմանադրական կառավարությունը, ընդգծելով Թուրքիայի` իր ներքին հարցերը սեփական հունով լուծելու իրավունքը, մերժեց օտար միջամտությունն իր ներքին գործերին:

Ռուսաստանին այլ բան չէր մնում, քան 1877թ. Ապրիլի 12 /24/ -ին սլավոնական ժողովուրդների ազատագրության լոզունգի ներքո պատերազմ հայտարարել Թուրքիային:

Պատերազմը տևեց 10 ամիս` Կովկասյան և Բալկանյան ճակատներում` ընդգրկելով հսկայական տարածքներ և միլիոնավոր մարդկանց: Ու թեև Անգլիան ռազմական օգնություն էր ցույց տալիս Թուրքիային, երկու ճակատներում էլ ռուսական բանակը հաղթանակ տարավ և 1878թ. Հունվարին մոտեցավ Օսմանյան կայսրության մատույցներին:

Երբ ռուսական զորքերը մտան Արմ. Հայաստան, ողջ հայությունը տոգորվեց եղբայրական ակնկալությամբ դեպի «ազատարարները»: Ոգեշնչող էր այն հանգամանքը, որ ռուսական բանակի հրամանատարական կազմում էին անվանի հայ գեներալներ Լորիս-Մելիքովը, Տեր-Ղուկասովը, Լազարևը և այլոք:

Ժողովուրդը համոզված էր, որ փրկությունը մոտ է: Հայ զինվորները, կամավորները և հրամանատարները գիտակցում էին, որ պատերազմը մղվում է իրենց ժողովրդի սեփական հողի վրա, ուստի, ռուսական զորքի հաջողությանը զուգընթաց, նրանց սրտերում ծնվում էր սեփական հայրենիքի ազատագրության հույսը և հեռանկարները:

Սուլթանական կառավարության նպատակն էր կանխել հայկական շրջաններում հասունացող ազատության տրամադրությունները: Թուրքական բանակի պարտությունները բեկում առաջացրին Պոլսահայ վերնախավի տրամադրություններում: Ժողովուրդը պահանջեց, որ պատրիարքը և Հայ ազգային ժողովը Հայ դատի պաշտպանությունը պաշտոնապեսն հանձնեն Ռուսաստանի խնամակալությանը: Պոլսի հայ վերնախավի քայլերը, սակայն, անվճռական էին: Չմոռանալով սիրաշահել սուլթանին` նրանք հակվեցին ինչպես Ռուսաստանին, այնպես էլ մյուս տերություններին դիմելու մտքին...

1878թ. Ադրիանապոլսում կնքվեց զինադադարի, իսկ փետրվարին 19 /3/-ին Սան-Ստեֆանոյում` հաշտության պայմանագիր: Այս ժամանակամիջոցը հագեցած էր դիվանագիտական պայքարով, անգլիական և ավստրոհունգարական կառավարությունների ակտիվությամբ, որոնց նպատակն էր կանխել Ռուսաստանի ռազմական հաղթանակի համապատասխան վերընթացը և օգտվել Օսմ. Կայսրության հոգեվարքից:

Հունվարի 8-ին Բ. Դռան լիազորներ Սերվետը և Նամըկը Կազանլիկում` ռուսական բանակի գլխավոր շտաբում, ծանոթանալով պայմանագրի նախագծին, ասացին` սա Թուրքիայի վերջն է… Նրանք գազազած հայհոյում էին Անգլիային, որը նրանց դրդել էր պատերազմի, իսկ հիմա` թողել բախտի քմահաճույքին: Պայմանագրի պայմանները կազմել էին Նելիտովը և Իգնատևը:

Պատերազմի ավարտին հայկական միջավայրում տիրապետում էր այն մտայնությունը, որ Արմ. Հայաստանը կստանա այն արտոնությունները և իրավունքները, որոնք պետք է շնորհվեին կայսրության հպատակներին: 1870-ականների վերջերին Կ. Պոլսի հայ վերնախավը պետք է կողմնորոշվեր իր առաջիկա ուղեգծում: Սա դժվար, վտանգներով լի ու անսպասելի ծանր հետևանքներով խնդիր էր: Թեև թուրքական պետությունը մահացու հարված էր ստացել, սակայն այնուամենայնիվ շարունակում էր սարսափ տարածել ըմբոստների վրա: Ռուսաստանի օգնությամբ ազատագրվելու հույսը դարձել էր իրական:

1878թ. Հունվարի սկզբներին Ներսես Պատրիարքն ընդհանուր քաղաքական ժողով հրավիրեց և մի ընդարձակ զեկույց կարդաց, որտեղ էր Օսմ. կայսրությանն առաջարկում էր Լիբանանի օրինակով Հայաստանին տալ ինքնավարություն: Նրա ծրագիրը հանգում էր հետևյալ կետերին.

1.Աշխատանքի ազատություն և ապահովություն

2.Անձնական ապահովություն

3.Սեփականության ապահովություն

4.Ուսումնարանների, եկեղեցու և ազգային սեփականության ապահովություն

5.Հայաստանի վարչական կառավարման բարելավում` ժամանակի պահանջներին համապատասխան:

Սակայն ազգային ժողովը մերժեց այդ ծրագիրը` ասելով, թե եվրոպական երկրներից յուրաքանչյուրն ունի իր շահերը և հանդես չի գա հայերի ազատության պաշտպանությամբ: Հայերը դեռևս որոնումների մեջ էին և հույս էին տածում դեպի Անգլիան…

Պոլսում կային մարդիկ, ովքեր զգուշանում էին անգլիական խաբկանքներից: Պոլսի հայկական շրջանների մեծամասնությունը ռուսների օգնությամբ ազատություն էր ակնկալում: Թերթերն ազատ գրում էին Տաճկահայաստանի ազատության մասին: Հայ գործիչները փորձում էին բանակցությունների մեջ մտնել ռուսների հետ: Ադրիանապոլսի Առաջնորդական փոխանորդ Գևորգ վարդապետը, Ներսես պատրիարքի հանձնարարությամբ, հանդիպում է Ադրիանապոլսի Ռուսաստանի նախկին հյուպատոս կիրովի, Իգնատևի և այլ ռուս գործիչների հետ:

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ...