Սկիզբը նախորդ համարներում...
2. «ՄԻԱԽԱՌՆՈՒՄ ՈՒ ՄԻԱՁՈՒԼՈՒՄ»
19-րդ դարի 50-ական թթ. կեսերից մինչև 70-ական թթ. սկիզբը ընկած ժամանակաշրջանը Թուրքիայի պատմության մեջ հայտնի է որպես թանզիմաթի երկրորդ փուլ: Այն ժամանակաշրջանի թուրք գործիչները՝ Մեհմեդ էմին Ալի փաշան և Մեհմեդ Ֆուադ փաշան, բարեփոխումների համար շարժման առաջնորդները, Արևմուտքի հետ մերձեցման քաղաքականություն էին վարում՝ դրանով իսկ հուսալով պահպանել ինչքան հնարավոր է շատ շրջաններ սուլթանի իշխանության տակ:
Կայսրության ամբողջականության համար գլխավոր վտանգն էր ճնշված քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումը: Ալի փաշան և Ֆուադ փաշան անկասկած գիտակցում էին այդ և փորձում էին կանխել քրիստոնյաների զինված ապստամբությունները, հետևելով այն ավանդույթին, որի հիմնադիրներն էին նախաթանզիմաթի և թանզիմաթի սկզբնական փուլի նախորդ գլխում հիշատակված գործիչները: Այդպիսով՝ Ալին և Ֆուադը դարձան թուրք գործիչների նախորդ սերնդի գաղափարական ժառանգորդները:
Նրանց աշխարհայացքի ձևավորման վրա իր ազդեցությունը գործեց նաև եվրոպական իրականության հետ նրանց համեմատաբար ավելի լավ ծանոթությունը: Մահմեդականների և ոչ մահմեդականների «միաձուլման» անհրաժեշտությունը նրանք հիմնավորում էին Եվրոպայի օրինակով: Օրինակ՝ Ալին գրում էր, որ այնտեղ «բոլոր անհատները ազատ են և հավասար.., կրոնը և ծագումը ոչ մի դեր չեն խաղում և յուրաքանչյուր մարդ կարող է գրավել ամեն մի պաշտոն»:
Սակայն, Ալին և Ֆուադը ոչ միայն կրկնեցին իրենց նախորդներին, այլև գնացին առաջ և ձևակերպեցին Օսմանյան կայսրության բոլոր բնակիչների, անկախ իրենց ազգային և կրոնական պատկանելության, «միախառնման ու միաձուլման» հայեցակարգը՝ դարձնելով այն իրենց քաղաքականության հիմնական նպատակը: Նրանք համոզված էին, որ միայն այդպես կարելի է պահպանել օսմանյան պետության տարածքային ամբողջականությունը: 1867թ. մայիսին Ֆուադ փաշան հստակ ձևով հայտարարեց դրա մասին Կոնստանդնուպոլսում Ռուսաստանի դեսպան Ն.Պ. Իգնատևին, որը այդ թուրք գործչի հետ զրույցից հետո հաղորդում էր Պետերբուրգ. «Նա (այսինքն՝ Ֆուադը) պնդում է, որ կայսրության փրկությունը կայանում է միայն մահմեդական և քրիստոնյա ժողովուրդների միաձուլման մեջ, այլ ոչ թե նրանց զուգահեռ համագոյության մեջ»:
«Միաձուլման» անհրաժեշտության մասին թուրք գործիչները հայտնում էին ոչ միայն օտարերկրյա տերությունների ներկայացուցիչներին: Կյանքի վերջում իր գաղտնի քաղաքական կտակում Ֆուադը մեկ անգամ ևս զգուշացրեց սուլթանին. «Առանց միաձուլման իրականացման Օսմանյան կայսրության գոյությունը ինձ անհնարին է թվում»:
Փաշաները պնդում էին, որ միաձուլումը պետք է ընդգրկեր հասարակական հարաբերությունների ամբողջ ոլորտը, «բացառությամբ զուտ կրոնական գործերի»: Միաժամանակ, ընդգծվում էր, որ ցանկացած ձևափոխությունների դեպքում չորս սյուները, որոնց վրա հիմնված է Օսմանյան կայսրության գոյությունը, պետք է մնան անփոփոխ. դրանք են՝ «մահմեդական միլլեթը, թուրքական պետությունը, օսմանյան սուլթանները և Ստամբուլը՝ որպես մայրաքաղաք» :
Ալի փաշան հաճախ էր նոր ստեղծվող ինտեգրված հասարակության մեջ ընդգծում թուրք ժողովուրդի առանձնահատուկ դերը: Թուրքիայում Ֆրանսիայի դեսպան Տուվենելին ուղղված նամակում (1858թ.) նա գրում էր. «Եթե մեր մեջ դեռ կա ժողովուրդ, որը կարող է ղեկավարել ուրիշներին և ծառայել...հասարակության համար կապող օղակ, դա օսմանյան ժողովուրդն է» (այսինքն՝թուրքերը): Փարիզում գտնվող Ջեմիլ փաշային (1862թ.) ուղղված գաղտնի ուղերձում նա նորից կրկնեց իր միտքը. «Ես կարծում եմ, որ միայն թուրքերը կարող են կապող օղակ ծառայել կամ...ցանկություն ունեն հաստատել իրենց իշխող դիրքը ուրիշների վրա:
Միայն դա կարող է փրկել կայսրությունը մշտական քաոսից և քաղաքացիական պատերազմից»: Այսպիսով՝ Ալի փաշան իրադրության կայունացման միակ հնարավորությունը տեսնում էր թուրքերի իշխող դիրքի ապահովման մեջ: Ֆուադի մոտ «միաձուլման» քաղաքականության մեջ թուրքական տարրի վրա հենվելու ձգտումը ավելի քիչ է արտահայտված: Սակայն նա նույնպես կարծում էր, որ թուրքերը բոլորից ավելի հարմար են երկիրը կառավարելու համար : Ինչպես երևում է վերը նշված փաստերից, Ալիի և Ֆուադի վերջնական նպատակը թուրքերի իշխող դիրքի պահպանումն և ամրացումն էր ապագա, «բարեփոխված» կայսրության մեջ:
Փաշաները առաջարկեցին նաև մի շարք միջոցների կիրառում, որոնք պիտի նպաստեին «միաձուլմանը»: Ամենագլխավոր միջոցը նրանք համարում էին իշխանություններին նվիրվածության միասնական ոգով կայսրության բոլոր ժողովուրդների դաստիարակումը: «Պետությունը կարող է խուսափել գաղափարական հակասություններից իր հպատակների միջև, եթե այն նրանց դաստիարակի միևնույն ոգով», - գրում էր Ալի փաշան: Այդ ճանապարհի վրա առաջին ուղենիշը համարվում էր առաջին երկու աստիճանների խառը ուսումնական հաստատությունների ստեղծումը, քանի որ Ֆուադը ընդգծում էր, որ «միաձուլումը սկսվում է դպրոցական նստարանից»: Իսկ այդ «ընդհանուր ոգով դաստիարակումը» կշարունակվեր Գալաթասարայի նման լիցեյներում: Թուրքերենով իր քաղաքական կտակում Ալի փաշան վկայակոչում էր սուլթանին ինչքան հնարավոր է շատ բացել ևս մի քանի նման հաստատություններ, ինչը կարագացներ «միաձուլման» գործընթացը: Միասնական կրթությունը, նրա կարծիքով, «կմիացներ կայսրության տարբեր ժողովուրդների շահերը» և նրանց հավատարիմ կդարձներ օսմանյան կառավարության նկատմամբ, ինչը կփրկեր պետությունը մասնատումից:
«Միաձուլման» մեկ այլ կարևոր միջոց էր համարվում քրիստոնյաների զորակոչումը: Որոշ արևմտյան դիվանագետներ գտնում էին, որ այդ կլինի միաձուլման ամենակարևոր միջոցը: Այսպիսով՝ Կ.Պոլսում Ավստրիայի դեսպան բարոն Փրոքեշը գրում էր. «Ոչինչ չէր ունենա այդքան մեծ ազդեցություն ռասաների միաձուլման իրականացման վրա, ինչքան ռազմական համակարգի մուտքը կյանք՝ հիմնված բոլոր հպատակներին զորակոչելու թույլտվության վրա»: Թուրք պետական գործիչներից դրա հիմնական կողմնակիցը Ֆուադն էր: Այս հարցը «Թուրքիայում ուշադրություն է գրավել» և քննարկվել է Բարձրագույն խորհրդում, տեղեկացնում էր Կ.Պոլսում գտնվող Ռուսաստանի ռազմական գործակալը: Թուրք նախարարների մեծ մասը ձգտում էր նրան, որ սպայական դիրքերը գրավեն թուրքերը: Նույնիսկ հատուկ հանձնաժողով էր ստեղծվել այս հարցի բազմակողմանի ուսումնասիրության համար, սակայն վերջնական որոշումը այդպես էլ չընդունվեց: Այս գաղափարը հավանություն չստացավ ոչ քրիստոնյաների, ոչ էլ մահմեդականների կողմից: Կյանքի վերջում դրանից հիասթափ- վեց նաև Ֆուադը՝ շրջանցելով այն լռությամբ իր քաղաքական կտակում:
«Միաձուլված» հասարակության ստեղծման ճանապարհին ամենակարևոր արգելքն էին հանդիսանում ոչ մահմեդական միլլեթները: Ամբողջ 19-րդ դարի առաջին կեսի ընթացքում հույների և հայերի խոշոր միլլեթներում տեղի էին ունենում գործընթացներ, որոնք վկայում էին բալկանյան ժողովուրդների և հայերի ազգային ինքնագիտակցության աճի մասին: Միլլեթների շարքային անդամները ազատություն և հավասարություն էին պահանջում մահմեդականների հետ: Ուժեղացավ քրիստոնյա ժողովուրդներին ինքնավարություն տրամադրելու շարժումը:
Այս գործընթացները անհանգստացնում էին կայսրության ղեկավարներին: Եթե թանզիմաթի առաջին շրջանում նրանք ջանում էին չսրել միլլեթների առաջնորդների հետ հարաբերությունները, ապա այժմ դրությունը փոխվել է: Թանզիմաթի երկրորդ շրջանի գործիչները եկան այն եզրակացության, որ միլլեթները օգտվում էն չափազանց մեծ ինքնավարությունից, և որ այն պետք է սահմանա- փակել: Աակայն որոշվեց պահպանել միլլեթների ինստիտուտը:
Ըստ երկրորդ շրջանի թանզիմաթի գործիչների տեսակետի, միլլեթները պետք է վերափոխվեին կրոնական համայնքների, իսկ քաղաքացիակակն ոլորտում նրանց արտոնությունները պետք է վերացվեին: Այսուհետև քրիստոնյաները պիտի լինեին օսմանյան հպատակներ և ոչ թե կոնկրետ միլլեթի անդամներ: Նրանց անհանգստացնում էր այն, որ միլլեթները գործնականապես դարձել էին օրինական կազմակերպություններ, որոնք որոշ չափով նպաստում էին քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժման ուժեղացմանը, և նրանք ձգտում էին պահել նրանց կառավարության անմիջական հսկողության տակ: «Ամեն մի համայնք (միլլեթ) կազմում է առանձին ամբողջություն,- գրում էր Ալի փաշան, - որը տարբերվում էր իր ոգով, լեզվով, սովորույթներով, ձգտումներով: Նրանց զարգացումը կարող էր դուրս գալ վերահսկողությունից...: Կառավարությունը պետք է ամեն մի համայնքին իրավունք տա զբաղվել միայն և միայն կրոնական հարցերով»: Ալիի այս դրույթը արտացոլվել էր 1856թ. հաթթի-ը հյումայունի մեջ:
Ալիի և Ֆուադի կողմից առաջարկված «միաձուլման» քաղաքականությունը պետք է հանգեցներ որոշակի փոփոխությունների երկրի քաղաքական կառուցվածքում: Նրանք գիտակցում էին այդ: Ֆուադը սուլթանին առաջարկում էր ինչքան հնարավոր է շուտ ձեռնարկել անհրաժեշտ բարեփոխումները: Իսկ Ալին, որպես ավելի շրջահայաց գործիչ, հասկանում էր, որ բարեփոխումների ուղիով առաջ գնալու «արագությունը», ինչպես ինքն էր ասում, «պետք է սահմանափակվի զայրույթ առաջացնելու վախով»: Նա կանխատեսում էր, որ «անհրաժեշտ է մոտավորապես մեկ դար՝ կայու նության հասնելու համար»:
Комментариев нет:
Отправить комментарий