Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը

Սկիզբը նախորդ համարներում...

Գնահատելով Ալի փաշայի և Ֆուադ փաշայի լայնորեն պրոպա­գանդվող «միաձուլումը»՝ գալիս ենք եզրակացության, որ այն ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ քրիստոնյա ժողովուրդների «խաղաղ» ապազ­գայնացման և ուծացման փորձ և դրանով իսկ Օսմանյան կայս­րությունում ազգային հարցի լուծում: Այսպիսին էր «ամենալիբերալ» թուրք գործիչների քաղաքական գաղափարների հիսունամյա զարգացման արդյունքը: Լինելով արտաքուստ արևմտամետ և ա­ռաջադեմ՝ նրանք իրականում մարմնավորում էին թուրքական հե­տադիմության թեթևակի արդիականացված տարբերակը: Պատա­հական չէր այն գնահատականը, որը տվել էր Իգնատևը Ալի փաշա­յին «չնայած եվրոպական արտաքին գործելաձևի հոգով նա իսկա­կան թուրք էր և դեմ էր Եվրոպային»:

Թանզիմաթի շրջանի թուրք կառավարիչներից Ֆուադին լրջո­րեն մտահոգում էր կայսրությունում քրիստոնյա ազգերի թվաքա- նակի մեծացման փաստը, քանի որ նա մտավախություն ուներ, որ քրիստոնյաները կարող էին «կլանել» մահմեդականներին : Հա­մաձայն լավատեղյակ անգլիացի Վ. Դենթոնի, որն ուսումնասիրել էր Օսմանյան կայսրությունում տեղակայված բրիտանական հյու­պատոսների հաղորդագրությունները, դրան խանգարելու նպատա­կով Բարձր դուռը կազմակերպում էր քրիստոնյաների կանոնավոր կոտորածներ, որոնք «սարսափի մեջ էր գցում Եվրոպային»:

Բացի այդ, 50-60-ական թթ. օսմանյան կառավարությունը ձգտում էր պահպանել մահմեդականների քանակական մեծամաս­նությունը՝ Ռուսաստանից դեպի երկիր մահմեդական փախստա­կանների զանգվածային մուտքը խրախուսելու միջոցով: Միայն ա­ռաջին տաս տարիների ընթացքում (1854-1864) նրանց թիվը կազ­մեց 595 հազար: Չերկեսների և թաթարների մեծամասնությունը տեղավորվեց բալկանյան վիլայեթներում՝ մահմեդականների թվա- քանակի մեծացման նպատակով: Ալին և Ֆուադը ամեն հարմար պահի դիմում էին նաև ատելի «անհավատներից» ազատվելու թուրքական իշխանավորների հին փորձված միջոցին՝ բռնի իսլամացմանը:

Օսմանյան կայսրության բազմազգ բնակչության «միաձուլման» հայեցակարգի հիմնական դրույթների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն ուղղված էր ոչ թուրք ժողովուրդների ուծացմանը: Հենց դա էր նրա գլխավոր նպատակը, իսկ այնտեղ պարունակվող մահմեդականների և ոչ մահմեդականների հավասարության, հպա­տակ ժողովուրդների նկատմամբ «արդար» քաղաքականության մասին դրույթները իրենցից ներկայացնում էին միայն քող՝ գլխա­վոր նպատակը մթագեցնելու համար:

Ալին ու Ֆուադը մշակել էին երկար տարիների համար նախա­տեսված «միաձուլման» ծրագիր և փորձում էին նրա հիմնական դրույթները իրականություն դարձնել: Նրանց կառավարման շրջա­նում իրականացված օրենսդրական բարենորոգումների վերլու­ծությունը հաստատում է, որ նրանք գործում էին համաձայն այդ ծրագրի:

Ինչպես արդեն նշվել է, այդ ծրագրի մեջ կարևոր տեղ էին զբա­ղեցնում այն միջոցառումները, որոնք ուղղված էին միլլեթների փո­խակերպմանը զուտ կրոնական ինստիտուտների՝ քաղաքացիա­կան կառավարման բնագավառում նրանց ավանդական արտո­նությունների ոչնչացման միջոցով: Պատահական չէ, որ 1856 թ. փետրվարի 18-ի հաթթ-ը հումայունի տեքստի մեջ արդեն ներգրավ­վել էր այն դրույթը, որն ուղղված էր այդ գաղափարի իրականաց­մանը. միլլեթների հոգևոր առաջնորդներին, որոնք ավանդապես ի­րականացնում էին իշխանությունը և հանդես էին գալիս որպես միջ­նորդ միլլեթների շարքային անդամների և թուրքական իշխանութ­յունների իշխանությունների միջև, արգելվում զբաղվել քաղաքա­ցիական գործերով: Վերջիններս էլ փոխանցվում էին հատուկ խոր- հուրդների (մեջլիսների) ղեկավարմանը, որոնք կազմված էին հոգևոր և աշխարհիկ անհատներից: Այսպիսով՝ հայրապետները զրկվեցին Բարձր դռանը իրենց կողմից ղեկավարվող համայնքի շահերի լիարժեք ներկայացման իրավունքից, իսկ նոր կազմված խորհուրդները չստացան: Այսուհետև, ոչ մահմեդականներին մնաց թուրքական իշխանությունների ճնշումներից պաշտպանություն փնտրելու միայն մեկ միջոց՝ դիմել դատարաններին, որոնք վե­րահսկվում էին հենց նույն իշխանությունների կողմից... Այդպիսով՝ հիմք դրվեց միլլեթների ներքին կյանքում ոչ մահմեդական ժողո­վուրդների ինքնավարությունը ապահովող համակարգի փլուզմա­նը և քաղաքացիական բնագավառում որևէ արտոնություններից զուրկ զուտ հոգևոր կազմակերպությունների համակարգով փոխա­րինմանը: Տասը տարի անց, 1866 թ. մարտին, հրատարակվեց կա­ռավարական շրջաբերական գրությունը, որը հաստատեց հաթթ-ը հումայունի այդ դրույթը. հոգևոր առաջնորդներին արգելվում էր Բարձր դռանը ներկայացնել այսպես կոչված, թաքրիրներ (բողոք­ներ), որոնք դուրս էին զուտ հոգևոր խնդիրներից:

Հաթթ-ը հյումայունի մեջ արտահայտվեց ևս մեկ միտում. ոչ մահմեդական միլլեթների գործունեության վրա իշխանությունների անմիջական վերահսկման հաստատումը՝ օսմանյան վարչական համակարգի մեջ նրանց վերնախավի ներգրավման միջոցով. հաթի դրույթներից մեկով նախատեսված էր միլլեթների առաջնորդներին պետական ռոճիկի վճարում է դրանով նրանք դառնում են պետա­կան պաշտոնյաներ:

Կայսրության բոլոր բնակիչները անկախ նրանց ազգային և կրոնական պատկանելությունից, միավորվում էին հաթթ-ը հյումա­յունի մեջ հետևյալ անվանումներով՝ «բարձր պետության հպա­տակներ», «սրբազան պետության հպատակներ», «սուլթանական հպատակներ»: Ինչպես նշում է ամերիկացի թուրքագետ Ռ.Դեվիսո- նը, դա «միլլեթների միջև պատնեշների» վերացմանը նպատա- կաուղղված քայլ էր:

Հաթթի տեքստում առաջին անգամ օգտագործված էր արտա­հայտություն, որը հավասարազոր էր «հայրենասիրություն» հասկացությանը՝ «vatandaşlık» բառը: Այսպիսով՝ հաթթում իրենց արտացոլումը գտան այնպիսի հասկացություններ, որոնք հետա­գայում կազմեցին «օսմանյան ազգ» և «օսմանյան հայրենասի­րություն» հայեցակարգերի հիմքը:

Սուլթանական հաթթի բովանդակության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն այնտեղ սաղմնային վիճակում պարունակու- վում էին «միաձուլման» քաղաքականության հիմնադրույթները: Սակայն հաթթը, ըստ էության, իրենից օրենսդրական ակտ չէր ներկայացնում. այնտեղ միայն նշված էին նորամուծություններ, որոնց ներդրումը օրենսդրության մեջ ապագայի խնդիր էր: Դա արվեց էր 60-ական թթ.:

Թանզիմաթի գործիչները մեծ նշանակություն էին տալիս բարե­փոխումներին վարչատարածքային կառավարման բնագավառում: Պատահական չէ, որ նրանց կողմից իրականացված վիլայեթների համակարգի բարեփոխումը դիտվում էր որպես «միաձուլման» անցկացման համար պայմանների նախապատրաստման ամենա­կարևոր քայլ:

Գնահատական տալով 1864 թ. ընդունված այսպես կոչված «Դանուբյան վիլայեթի մասին օրենքին», որը դրվեց 1867 թ. վիլայեթական օրենքի հիմքում՝ Ալի փաշան Փարիզում անանուն հրա­տարակված բրոշյուրում պնդում էր, որ այդ օրենքը համապատաս­խանում էր երկրի բնակչության շահերին, առանց ազգային և կրոնական տարբերության: Նրա բովանդակության վերլուծությունը հնարավորություն է տալիս երևան բերել թանզիմաթի գործիչների վարչատարածքային բարեփոխումների քաղաքականության հիմ­նական ուղղությունները և նպատակները:

Համաձայն այդ օրենքի՝ Բուլղարիայի նշանակալից մասը ընդգրկող Դանուբյան վիլայեթի բոլոր բնակիչները հայտարարվում էին «բարձր պետության հպատակներ», անկախ նրանից, թե որ հա­մայնքին էին նրանք պատկանում: Դրանով իսկ օրենքով ամրապնդ­վում էր «միաձուլման» քաղաքականության կարևոր դրույթներից մեկը: Ոչ մահմեդականները ստանում էին բոլոր մակարդակների վարչական խորհուրդներում (վիլայեթների, սանջաքների և քազա- ների խորհուրդներ) ներկայացուցչության հավասար իրավունք: Սակայն, այն բանի պատճառով, որ վիլայեթի մահմեդական բնակ­չությունը ներկայացնում էին հիմնականում միայն թուրքերը, իսկ ոչ մահմեդականը, բացի բուլղարացիներից, ներկայացնում էին նաև հույները, հայերը, հրեաները և այլն, ապա մեջլիսներում մեծամաս­նությունը ինքնաբերաբար ստանում էին թուրքերը: Մահմեդական­ների և ոչ մահմեդականների «հավասար ներկայացուցչության» սկզբունքը Դանուբյան վիլայեթի պայմաններում, որտեղ ոչ մահմե­դական արական սեռի ներկայացուցիչները երկու անգամ ավելի շատ էին, իրականում հետապնդում էր մեջլիսներում մահմեդա­կանների անհամապատասխան մեծ ներկայացուցչությունը ապա­հովելու նպատակը:

Օրենքի համապատասխան հոդվածների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ չնայած «հավասար ներկայացուցչության» հայտնի սկզբունքի հայտարարմանը, այնուամենայնիվ, այնտեղ ներառված էին դրույթներ, որոնցով օրինականացվում էր մահմե­դականների էլ ավելի մեծ ներկայացուցչությունը նոր ստեղծված գավառական տարբեր մակարդակի մեջլիսներում: Նախատեսվում էր, օրինակ, վիլայեթական վարչական 11 հոգիանոց մեջլիսների ստեղծումը՝ վալիի ղեկավարությամբ: Նրանցից ընտրվում էին միայն 6 (3 մահմեդական և 3 ոչ մահմեդական), իսկ մնացած հինգը մտնում էին նրա կազմի մեջ «ըստ պաշտոնի»՝ վալի (մեջլիսի նա­խագահ), շարիաթական դատարանների տեսուչ, վիլայեթի ֆի­նանսների կառավարիչ, փոստային կառավարիչ և արտաքին հա­րաբերություններին կառավարիչ: Բոլոր այս վիլայեթական պաշ­տոնյաները բացարձակ մեծամասնությամբ թուրքեր էին: Այսպի- սով՝ մեջլիսի 11 անդամներից միայն երեք-չորսն էին ոչ մահմեդա­կան: Մոտավորապես այդպիսին էր հարաբերակցությունը նաև սանջաքների և քազաների մեջլիսներում:

1864 թ. օրենքի նպատակներից մեկը ինքնակառավարվող բուլղարական համայնքների ներքին գործերի ավանդական անկա­խության սահմանափակումն էր: Այսպես՝ մեջլիսների անդամները համարվում էին ոչ թե համայնքների, այլ բոլոր «օսմանցիների» ներկայացուցիչներ: Համայնքային խորհուրդների փոխարեն ստեղծվում էին այսպիս, կոչված, ավագների խորհուրդներ, որոնք իշխանության ձեռքում հնազանդ գործիք էին և ապահովում էին բուլղարական համայքների կյանքի ավելի արդյունավետ վերահս­կում իշխանությունների կողմից:

Համաձայն օրենքի՝ ստեղծվեցին նաև խառը դատական խոր­հուրդներ, որոնք հետաքննուն էին մահմեդականների և ոչ մահմե­դականների միջև դատական գործերը: Նրանց գլխավորում էր թուրքական քադին: Խորհուրդների անդամները, այդ թվում նաև քրիստոնյաները, թուրքական իշխանությունների կողմից ռոճիկ էին ստանում, այսինքն՝ փաստորեն նրանք պետական ծառայողներ էին:

Ինչպես արդեն նշվել էր, ըստ 1864 թ. օրենքի, քրիստոնյաները իրավունք էին ստանում մեջլիսների անդամներ ընտրվել: Նրա տեքստում մեծ տեղ էր հատկացված տարբեր մակարդակի խոր- հուրդներում ընտրությունների կազմակերպման մասին դրույթնե­րին (հոդվածներ 67-82): Համապատասխան հոդվածների քննարկումը ցույց է տալիս, որ նրանք այնպես էին կազմված, որ ա­պահովեն իշխանություններին օգտակար անհատների ընտրությու­նը ոչ մահմեդականներից: Այսպիսով, ընտրությունների կազմակեր­պումը հանձնարարված էր իշխանություններին, որոնք էլ դրանով իսկ նրանց ընթացքը վերահսկելու հնարավորություն էին ստանում: Թեկնածուների համար սահմանվում էր բարձր գույքային ցենզ, ընդ որում այն մեջլիսի «բարձր» մակարդակից շատ ավելի բարձր էր: Դրանով իսկ շատ պարզ երևում էր, որ օրենքի հեղինակները ձգտում էին իրենց գործունեության մեջ հենվել բնակչության ունևոր շերտի վրա,այդ թվում նաև ոչ մահմեդականների:

«Միաձուլման» ոգով վերակազմավորման ենթարկվեցին նաև իշխանության կենտրոնական մարմինները: 1867 թ. մարտին Բարձ­րագույն իրավաբանական խորհրդի փոխարեն ստեղծվեցին երկու նոր մարմիններ. Պետական խորհուրդը և Արդարադատության խորհուրդը: Բարձր դուռը հատուկ նշանակություն էր տալիս Պետական խորհրդին: Նրա կանոնադրության առաջին հոդվածում նշվում էր, որ «այն վարչական կառավարման բնագավառում կայս­րության կենտրոնական մարմինն է»:          Խորհուրդներում նշանակված էին նաև ոչ մահմեդականները: Սակայն խորհուրդնե­րի կազմը չէր արտացոլում կայսրության մեջ տարբեր ժողովուրդների և ազգային-դավանական խմբերի միջև ստույգ հարաբերակ­ցությունը: Այսպես՝ Պետական Խորհրդի 41 անդամներից միայն 13-ն էին ոչ մահմեդական: Խորհրդի նախագահ էր նշանակված Միդհատ-փաշան՝ «միաձուլման» քաղաքականության ջերմ կողմ­նակիցը: Ընդհանուր առմամբ, Պետական խորհուրդի ստեղծումը ևս մեկ քայլ էր դեպի «միաձուլման» գաղափարների արմատավո­րումը Օսմանյան կայսրության վարչապետական համակարգում:

«Միաձուլման» ծրագրում մեծ տեղ էր հատկացվում կայսրութ­յան ժողովուրդների «գաղափարական միաձուլմանը»: Ենթադր­վում էր, որ նրանց՝ սուլթանին և «օսմանյան հայրենիքին» նվիր­վածության ոգով դաստիարակումը հնարավորություն կստեղծի իրականացնել միաձուլումը: Այդ նպատակով առաջարկվում էին եր­կու միջոց՝ խառը մահմեդական-քրիստոնեական ժողովրդական կրթության համակարգ և խառը ռազմական կազմավորումներ:

1860 թ. հրատարակվեց կառավարական հրամանագիրը, որ­տեղ նշված էր քրիստոնյաների մուտքի անհրաժեշտությունը մահ­մեդական դպրոցներ, որը նրանց հնարավորություն կտար կրթութ­յուն ստանալ ամբողջությամբ «կառավարության ոգով» և հետա­գայում օգտագործվել որպես պետական ծառայողներ: Սակայն այդ հրամանագիրը լիակատար ձևով չհաջողվեց իրականացնել: Դրա դեմ դուրս եկան ինչպես մահմեդականները, որոնք կարծում էին, որ երեխաների խառը ուսուցումը հակասում է իսլամի ոգուն, այնպես էլ քրիստոնյաները, որոնք կռահեցին կառավարության իս­կական նպատակը՝ «այդ միջոցով թուլացնել նրանց մեջ ազգութ­յան և կրոնի զգացումը»:

1869 թ., զբաղեցնելով Կ.Պոլսում բարձր պետական պաշտոն­ներից մեկը՝ Պետական խորհրդի նախագահի, Միդհատ փաշան զգալի դեր խաղաց նոր՝ «ժողովդական կրթության մասին օրենքի» նախապատրաստման մեջ: Այդ լայնածավալ փաստաթղթում, որը բաղկացած էր 196 հոդվածներից, իրենց ձևավորումը գտան «օսմանյան հայրենիքին» հավատարմության ոգով ոչ թուրք ժողովուրդների «նպատակասլաց դաստիարակման» մասին «միաձուլ­ման» ջատագովների գաղափարները: Նրա վերլուծությունը հնա­րավորություն է տալիս բացահայտելու կրթության բնագավառում «միաձուլման» քաղաքականության երկու հիմնական ուղղություն­ները. մի կողմից, քրիստոնյա ժողովուրդների ժողովրդական կրթության զարգացած համակարգի քայքայումը և կառավարութ­յան վերահսկողության ուժեղացումը նրա հանդեպ, իսկ մյուս կող­մից, ուսումնական հաստատությունների նոր ցանցի ստեղծումը, ո­րը պետք է ծառայեր երկրի բոլոր բնակիչների «գաղափարական միաձուլմանը»:

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ...