Ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը

Սկիզբը նախորդ համարներում...

Գլուխ երկրորդ

ԱՐԵՎՄՏԱՄԵՏ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐԸ ԵՎ ՔՐԻՍՏՈՆՅԱՆԵՐԸ

1. ՀԱՎԱՍԱՐ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵ՞Ր

18-րդ դարի վերջերից Օսմանյան կայսրության պատմության մեջ սկսվեց նոր շրջան, որի էությունն էր հպատակ քրիստոնյա ժողո- վուրդների ազգային-ազատագրական պայքարի անշեղ աճը և աս­տիճանաբար նրանց ազատագրումը թուրքական լծից: Օսմանյան պետության ղեկավարների համար առաջնային նշանակություն ձեռք բերեց երկրի տարածքային ամբողջականության պահպանումը, ին­չը նրանցից պահանջեց նոր միջոցների որոնում քրիստոնյա ժողովուրդների ազատագրական շարժումները չեզոքացնելու համար:

Կայսրության ռազմաքաղաքական հզորության շրջանում հիմ­նական միջոցը բռնի ռազմական ուժն էր: Դա բխում էր օսմանական ռազմա - ֆեոդալական բռնապետության պետական կարգի էութ­յունից: Ինչպես ասում էին այն ժամանակվա թուրք գործիչները. «Պետությունը դաշույնով է ձեռք բերվել և միայն դաշույնով կարող է պահպանվել»:

Ռազմա-ավատական համակարգի քայքայումը օսմանական բա­նակի հզորության անկման պատճառ հանդիսացավ, որը սկսեց պարտություն կրել ոչ միայն եվրոպական տերության բանակների հետ ընդհարումների ժամանակ, այլև անկարող դարձավ երկրի ներսում արագ և խելամտորեն ճնշել զինված ապստամբությունները:

Այս պայմաններում 18-րդ դարի վերջերից սկսած օսմանյան բյու­րոկրատական վերնախավի առանձին ներկայացուցիչներ սկսեցին գիտակցել անհրաժեշտությունը կանխելու քրիստոնյաների ապս­տամբությունները, այլ ոչ թե հույսը դնել նրանց ուժով ճնշելու վրա:

Այդ գաղափարը առաջին անգամ արտահայտված էր Ռումելիի Կադիասկեր Թաթարջըք Աբդուլա էֆենդիի լյաիհայում (զեկուցագրում), որը 1791 թ. նա ներկայացրել Սելիմ Երրորդ սուլ­թանին ի պատասխան նրա հրամանին՝ կազմել բարեփոխումների ծրագիր: Թաթարջըք Աբդուլա էֆենդին գրում էր, թե շատ տարիներ առաջ, երբ ոչ մուսուլմաններից ջիզյեն գանձվում էր շարիաթի հա­մաձայն, նրանք ապրում էին լիության մեջ, չզգալով որևէ բանի կա­րիք, և նույնիսկ իրենց դավանակիցները ուրիշ երկրներից նախան­ձում էին նրանց: Բայց այնուհետև սկսվեց ռայայի կեղեքումը, հար­կային բեռի ուժեղացումը: Դա դժգոհություն առաջացրեց և 1770 թ. ապստամբության հիմնական պատճառ հանդինսցավ: Հեղինակը նշում էր, որ ռայայի դժգոհությամբ օգտվում են «մոսկովիտները»՝ դրդելով նրան իշխանության դեմ: Հեղինակը առաջարկում էր խստորեն պահպանել հարկադրման մասին շարիաթի բոլոր օրենք­ները և, այդպիսով, վերականգնել ռայայի վստահությունը օսմանյան պետության նկատմամբ :

Այս գաղափարը իր վավերագրական ձևակերպումը ստացավ «Դաշնակցային պակտի» տեքստի մեջ, որն ընդունվել էր 1808 թ., այն ժամանակաշրջանում, երբ իշխանության գլխին գտնվում էր «ռուսչուկյան ընկերների» քաղաքական խմբավորումը՝ մեծ վեզիր Մուսթաֆա փաշա Բայրաքտարի գլխավորությամբ: Նրա 7-րդ կե­տում հատուկ նշված էր «ռայայի և աղքատների» չափավոր հար­կադրման անհրաժեշտությունը:

Այն ժամանակ, երբ իշխանությունը գտնվում էր Մուսթաֆա փաշայի ձեռքում, ընդունվեց հրամանագիր, որն արժանի էր հա­տուկ ուշադրության: Պետերբուրգում լույս տեսնող «Վեստնիկ Եվ֊ րոպի» պարբերականը հայտնում էր, որ «Մուսթաֆա Բայրաքտարը հրաման արձակեց, որ մահմեդականները այլևս չօգտագործեն «գյավուր» (անհավատ) բառը, որովհետև յուրաքանչյուր քրիստոն­յա, ինչ դավանանքի էլ պատկանար, հավատում էր միևնույն աստծուն, որին հավատում են մահմեդականները» :

Ձևականորեն այդ հրամանը չէր հակասում Ղուրանին: Սակայն 19-րդ դարի սկզբում նրա հրատարակումը օսմանյան Թուրքիա- յում, որտեղ գերիշխում էին մահմեդական մոլեռանդության և մահ- մեդականնների գերազանցության գաղափարները, անկասկած ու­շագրավ երևույթ էր: Սակայն այդ օրենքը որևէ գործնական նշանա­կություն չունեցավ, և «գյավուր» բառի օգտագործումը շարունակ­վեց մինչև կայսրության կործանումը:

19-րդ դ. 20-ական թթ. սկսած, բալկանյան ժողովուրդների ազ­գային - ազատագրական շարժման վերելքի պայմաններում, որոշ օսմանյան պետական գործիչներ սկսեցին պնդել, որ ապստամ­բությունների կանխման նպատակով անհրաժեշտ է գնալ նվազա­գույն զիջումների: Արդեն 1827 թ. Բարձր դռան կողմից Ռումելիայի տեղական իշխանություններին ուղարկված հատուկ հրովարտա­կում նշվում է քրիստոնյաների և նրանց ունեցվածքի ապահովության անհրաժեշտությունը:

Այդ գաղափարը իր հետագա զարգացումը ստացավ 1828 թ. կազմած զեկուցագրում, որի հեղինակներն էին հայտնի դիվանա­յին բանաստեղծ և պետական գործիչ Քեչիջի-զադե Իզեթ Մոլլան և դեֆթերդարիի (ֆինանսների գերատեսչության) պաշտոնյա Բեջիխ ֆենդին: Այստեղ գրված էր, որ անհրաժեշտ է ըմբոստացած քրիստոնյաներին զիջումներ անել: Դրա հետ մեկտեղ նրանք հե­ռու են «ըմբոստացած գյավուրների» դրությունը բարելավելու ցանկությունից: Նրանց նպատակն էր օսմանցիների տիրապե­տության պահպանումը «անհավատների» նկատմամբ, որին հաս­նելու համար նրանք պատրաստ են զիջումներ անել և, այդպիսով, ժամանակ շահել: Օրինակ՝ նրանք առաջարկում են համաձայնվել ապստամբների հետ և մեկ տարվա ընթացքում ջիզիյեի հարկ չգանձել: Այդ միջոցը թույլ կտար թուլացնել ապստամբության կրակը, ինչից հետո կարելի էր այդ նույն հարկը գանձել ավելի մեծ չափով, քան առաջ:

Այդ առաջարկները չընդունվեցին և նրանց հեղինակներին սուլ­թան Մահմուդ Երկրորդը հրամայեց զրկել պաշտոններից և աքսորել:

Սակայն արդեն մեկ տարի անց (1829 թ.) Մահմուդ Երկրորդը, ձգտելով ինչ գնով էլ որ լինի պահել Հունաստանը Օսմանյան կայս­րության կազմում, մահմեդական ղեկավարի տեսակետից ստիպ­ված էր զգալի զիջումներ անել: 1245 թ. մուհարեմի վերջի (1829 թ. հուլիս) հրովարտակում, դիմելիս Մորեայի հույներին, նա խոստա­ցավ. «Այսուհետև ոչ մի տարբերություն չի դրվելու մահմեդական­ների և ռայայի միջև, և բոլորի ունեցվածքը, կյանքը և պատիվը ա­պահովված կլինեն սուրբ օրենքով (շարիաթով) և իմ բարձր հովա­նավորությամբ»: Այս առաջին դեպքն էր օսմանյան պատմության մեջ, երբ սուլթանը խոստումներ տվեց ոչ մուսուլմաններին:

Մի կողմից հրովարտակը նպատակ էր հետապնդում «խաղա­ղեցնել» Մորեային, ամեն գնով պահպանել այն օսմանյան պե­տության կազմում, իսկ մյուս կողմից ձգտում էր հասնել Արևմուտքի աջակցությանը հունական խնդրի լուծման հարցում: Հատկանշա­կան է, որ սուլթանը իր վրա պարտավորություն հանձն առավ միայն Մորեայի հույների նկատմամբ, քանի որ, այդպիսով, հույս ուներ «հանդարտեցնել» նրանց:

Սակայն սուլթանական հրովարտակը ուշացավ և արդեն չէր կարող ներգործել պատմության ընթացքի վրա. 1830 թ. ստեղծվեց անկախ հունական թագավորությունը:

Հրովարտակը այդպես էլ մնած թղթի մի կտոր: Սակայն այնտեղ առաջին անգամ արտահայտված գաղափարները դարձան թանզի­մաթի հիմնական նշանաբաններից մեկը, որի նպատակն էր կասեց­նել քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժ­ման հետագա ընդլայնումը:

1837 թ. ապրիլին բուլղարների հերթական հզոր ապստամբութ­յունը ճնշելուց հետո սուլթանը այցելեց բուլղարական շրջանները և քրիստոնյա համայնքների ղեկավարների առջև իր ելույթներից մեկում հայտարարեց. «Մեր ցանկությունն է ... մեր պետության բո­լոր բնակիչների, ինչպես մահմեդականների,այնպես էլ ռայայի, անվտանգության ապահովումը.. Դուք (այսինքն՝ քրիստոնյա հա­մայնքների ղեկավարները), նկատի ունենալով մեր ցանկությունը, պետք է հավատարիմ լինեք մեզ այդ գործում»:

Այսպիսով, խոստում տալով «հոգալ» ռայայի բարօրության մա­սին, սուլթանը փոխարենը պահանջում էր նրա հնազանդությունը: Այդ նույն տարում Մահմուդ 11-ի ելույթ ունեցավ իր հայտնի հայտա­րարությամբ այն մասին, որ բոլոր հպատակները իր հարազատ զա­վակներն են, և նա նրանց վերաբերվում է հավասար մոտեցումով:

Մահմուդ 11-ի կառավարման տարիները հիմք նախապատրաս­տեցին թանզիմաթի՝ ավելի ընդարձակ բարեփոխումների ժամա­նակաշրջանի համար:

Թանզիմաթի առաջին փուլը (19-րդ դարի 30-50-ական թթ. կե­սերը) նշանավորվեց օսմանյան պետության մեջ քրիստոնյա ժողո- վուրդների կարգավիճակի մասին նոր գաղափարների առաջ գա­լով: Դրանց հեղինակն էր Մուսթաֆա Ռեշիդ փաշան՝ «Թանզիմաթի հայրը»: Նա համոզված էր, որ, միայն եվրոպական օրինակով բա­րեփոխումներ անցկացնելով, հնարավոր կլինի վերականգնել օս­մանների պետության անցյալի հզորությունը: Այդ բարեփոխումնե­րի հիմնական թիրախը քրիստոնյա ժողովուրդների կարգավիճակն էր մուսուլմանական օսմանյան պետությունում: Մասնավորապես, ենթադրվում էր կյանքի, ունեցվածքի և պատվի երաշխիքի խոս­տումներ տարածել նաև ոչ մուսուլմանների վրա: Այդ մասին աս­ված էր բարեփոխումների նախագծի մեջ, որը պատրաստված էր նրա ղեկավարությամբ մի քանի նախարարների կողմից:

Այդ սկզբունքը հանդիսավոր ձևով հայտարարվում էր Գյուլհա- նեի հաթթ-ը շերիֆի մեջ (1839 թ. նոյեմբերի 3), որի հեղինակն էր Ռեշիդ փաշան: Այնտեղ, մասնավորապես, ասվում էր. «Մենք (այ- սինքն՝սուլթանը) պետության բոլոր բնակիչներին, առանց բացա­ռության, կրոնական օրենքի համաձայն տալիս ենք իրենց կյանքի, ունեցվածքի կատարյալ ապահովություն»:

Ուշագրավ է, որ այս կետի հիմնավորումը զուտ կրոնական է. «կրոնական օրենքի համաձայն», այսինքն՝ շարիաթի համաձայն: Հարկ է նշել, որ Ռեշիդը փորձում էր խուսափել «որևէ ընդհարումներից ուլեմների հետ» և հաճախակի վկայակոչում էր Ղուրանը և շարիաթը, հավաստիացնելով, որ իր կողմից առաջարկված կամ անցկացված բարեփոխումները ոչ մի դեպքում չեն հակասումնրանց:

Այդ պնդումը համապատասխանում էր իրականությանը: Ձևա­կանորեն, թանզիմաթի առաջին փուլի բարեփոխումները մեծ մա­սամբ չէին հակասում շարիաթի օրենքներին, այլ նպատակ էին հե­տապնդում՝ ապահովել նրա դրույթների ավելի ճիշտ պահպանու­մը: Թանզիմաթի բարենորոգիչները կարծում էին, որ դա բավական է, որպեսզի խաղաղացնեն ռայային: Ինչպես ասվում էր հաթի նա­խաբանում, «այն ժամանակներում, երբ բոլոր սրբազան օրենքնե­րը ճիշտ էին պահպանվում, բոլոր հպատակների դրությունը, ա­ռանց բացառության» (այսինքն՝ ոչ մահմեդականների) լավ էր, այն սկսվեց վատանալ օրենքների չպահպանման հետևանքով: Ընդ­հանուր առմամբ, Գյուլխանեի հաթը իրենից ներկայացնում էր «իս­լամական ակտ» և, չնայած վերը նշված կետերի, չէր թաքցնում այն փաստը, որ աստվածապետական Օսմանյան կայսրության պետա­կան կարգի հիմքում ընկած է իսլամիզմի գաղափարախոսությունը: Հաթթը ամրագրում էր մահմեդականների տիրող դրությունը: Ինչ­պես հայտարարեց Ռեշիդը խորհրդապահական զրույցի ժամանակ բարձրաստիճան ֆրանսիական պաշտոնյայի հետ,իր նպատակն է հանդիսանում Օսմանյան կայսրությունում իսլամի և այլ կրոնների հետևորդների միջև միայն անհավասարության «մեղմացումը», այլ ոչ թե հավասարեցումը: Ռեշիդ փաշայի արձագանքը 1856 թ. հաթթ-ը հյումայունին, մանավանդ այն հոդվածներին, որոնք տեսա­կանորեն նախատեսում էին օրենքի առջև մահմեդականների և ոչ մահմեդականների լրիվ հավասարեցումը և վերջիններիս պետա­կան ծառայության մեջ մուտքի իրավունքը, խիստ բացասական էր: Իր լյաիհայի մեջ նա դատապարտեց հաթթի հեղինակներին՝ Ալիին և Ֆուադային, «իսլամի կրոնի դավաճանության» համար՝ անվանե­լով նրանց հավատը ուրացներ:

Ռեշիդ փաշան չէր կարող անգամ թույլ տալ նման մի միտք, որ քրիստոնյա հպատակները ստանային լրիվ իրավական հավասա­րություն երկրի «իսկական» տերերի՝ մուսուլմանների հետ: Դրա հետ մեկտեղ կայսրության բոլոր բնակիչների նկատմամբ «հավա­սար վերաբերմունքի» սկզբունքը առանց դավանության տարբե­րության իր մեջ պարունակում էր հետագա զարգացման հնարա­վորություն, ընդհուպ մինչև նրանց հավասարեցումը օրենքի առաջ (ինչ և հայտարարեցին երկրորդ սերնդի թանզիմաթի գործիչները) և անկասկած, ուներ իր ժամանակի համար առաջադեմ բնույթ: Պա­տահական չէ, որ, ինչպես նշում էին ժամանակակիցները, Ռեշիդի օգնականները հիմնականում հույները և հայերն էին, այսինքն՝ այն ազգերի ներկայացուցիչները, որոնք առավել շահագրգռված էին երկրի բուրժուական զարգացման մեջ:

40-ական թթ. «հավասար վերաբերմունքի» սկզբունքը արտացո­լում գտավ որոշ օրենսդրական ակտերի մեջ: Այսպիսով՝ քրեական օ­րենքի նախաբանում (1840 թ. մայիսի 3-ին ընդունված) Գյուլխանյան ակտի դրույթի վերաբերյալ մեջբերում էր պարունակվում առանց բա­ցառության պետության բոլոր հպատակների անվտանգության ապա­հովության մասին, իսկ առաջին հոդվածից հետևում էր, որ օրենքի ազդեցությունը տարածվում է նաև ոչ մահմեդականների վրա:

Ռեշիդը առաջ քաշեց իր ժամանակի համար նոր՝ «սուլթանի բոլոր հպատակների միասնության» գաղափարը: Այդ գաղափարի արտահայտումը դարձավ նրա կողմից ստեղծված «թեբբաա»- («հպատակներ») նորաբանությունը՝ առաջին անգամ օգտագործ­ված բարեփոխումների նախագծում, կազմված Ռեշիդի գլխավո­րությամբ նախարարների խմբի կողմից և ներկայացված սուլթա­նին: Այնտեղ ասվում է «Բարձր պետության հպատակներ»-ի (էտեյ Devlet-i Aliyye): Այնուհետև հեղինակը միանգամից ճշգրտում է, թե ում է ուղղված այդ նոր հասկացությունը. «Բոլոր մահմեդականները և այլ միլլեթների ներկայացուցիչները»: Արտահայտությունն օգ­տագործվեց նաև Գյուլհանեի հաթթում և դրանից հետո ստացավ լայն տարածում:

Կայսրության բոլոր ազգերի «միասնության» պահպանման խնդիրը գտնվում էր Ռեշիդի ուշադրության կենտրոնում: Մի քանի տարի անց, 1846 թ., ելույթ ունենալով Ադրիանուպոլիսում քրիս­տոնյա համայնքների ղեկավարների առջև նա հետևյալ կերպ փոր­ձեց հիմնավորել նրա պահպանման անհրաժեշտությունը. «Կրոնի և աղանդի տարբերությունը յուրաքանչյուր անհատի գործն է, այն չի արտացոլվում նրա իրավունքների վրա...: Մենք բոլորս միևնույն կառավարության հպատակներն ենք, ծնվել և մեծացել ենք միևնույն երկրում: Պետք է միշտ հիշել դրա մասին և միմյանց խեթ չնայել.»: Այսպիսով՝ առաջին անգամ առաջ քաշվեցին «ընդ­հանուր տարածքի» և «ընդհանուր կառավարության» սկզբունքնե­րը, որպես բազմազգ Օսմանյան կայսրության բոլոր ազգերի միաս­նության հիմք, որոնք հետագայում լայնորեն օգտագործվում էին «նոր օսմանցիների կողմից»:

«Մուսուլմանների և քրիստոնյաների միասնության» գաղափա­րը հետզհետե սկսեց օգտագործվել կայսրության կառավարող շրջանների կողմից, որպես բնակչության համախմբման միջոց ար­տաքին թշնամիների դեմ պայքարում: «Կոնստանդնուպոլսի, էյուբի, Սկյութարի և Գալաթի բնակիչներին» ուղղված մեծ վեզիրի ու­ղերձում (1853 թ.) նշվում էր, այսուհետ բոլորը պետք է ձգտեն ապ­րել կատարյալ միասնության մեջ և ծառայել ընդհանուր հայրենի­քին: Դիմումի մեջ հաստատվում էր, որ սուլթանները և Բարձր դու­ռը, իբրև թե, միշտ հոգում էին բոլոր հպատակների բարեկեցության մասին, որոնց իբրև թե շնորհվել էին կրոնական արտոնությունները և այլն: Դրանից ելնելով՝ ամբողջ բնակչությունը հրավիրվում էր համախմբվելու կառավարության շուրջ՝ արտաքին վտանգին ընդ­դեմ, քանի որ «հաջողության պայմաններից մեկը բոլոր բնակիչնե­րի միջև կատարյալ ներդաշնակության հասնելն է»:

Ռեշիդի գաղափարները գնահատելիս հարկ է նշել, որ դրանք, անկասկած, կարևոր դեր խաղացին 19-րդ դարի Օսմանյան կայս­րության հասարակական-քաղաքական մտքի պատմության մեջ: Սակայն իրական քաղաքականության ասպարեզում այդ գաղա­փարները լիարժեք չմարմնավորվեցին: Բավական է նշել, որ նրա իշխանության գտնվելու ժամանակաշրջանում՝ 1846-1852 թթ. (ընդմիջումներով) չի ընդունվել որևէ պաշտոնական որոշում, որը վերաբերեր ոչ մահմեդական հպատակներին: Նրան չհաջողվեց եվ­րոպական օրինակով չափավոր բարեփոխումների միջոցով հասնել իր հիմնական նպատակին՝ կանգնեցնել հպատակ քրիստոնյա ժո- ղովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումների ծավալման գործընթացը: Դա ակնհայտ էր արդեն իր ժամանակակիցների հա­մար: Նրա քաղաքականության սնանկությունը պարզ դարձավ, երբ բռնկվեց բուլղարացիների 1850 թ. խոշոր ապստամբությունը:

Քրիստոնյա ժողովուրդները պահանջում էին Գյուլհանեի հաթի խոստումների իրականացում, նրանց չէին կարող բավարարել դա­տարկ խոստումները: Իր հերթին, Ռեշիդը դաժանագույն կերպով ճնշում էր արդարությանը զենքով հասնելու քրիստոնյա ժողո- վուրդների ցանկացած փորձերը՝ նույնիսկ Գյուլհանեի հաթի շրջա­նակներում: Այսպես, օրինակ՝ 1850 թ. մեծ վեզիր Ռեշիդ փաշայի գրասենյակից գաղտնի շրջաբերական էր ուղղարկվել Վեդինոյի վալիին, որով նրան կարգադրվում էր ամենախիստ միջոցներով խոչընդոտել տեղի բուլղարական բնակչության ելույթները, որոնք պահանջում էին սուլթանի բոլոր հպատակների և այդ թվում քրիս­տոնյաների անվտանգության, պատվի և ունեցվածքի ապահովութ­յանը վերաբերող «հաթթ-ը շերիֆի» դրույթների իրականացումը:

Վալին կարգադրություն էր ստացել անհրաժեշտության դեպքում դիմել «բռնի ուժի»: Ընդհանուր առմամբ, ինչպես նշում էր ժամա­նակի մամուլը, թանզիմաթի արդյունքում քրիստոնյաների հալա­ծանքները իրենց կրոնական համոզմունքների պատճառով չնվա­զեցին:

Հարկ է նշել, որ թանզիմաթի առաջին փուլում ռայաների նկատմամբ կեղեքման առավել հնարամիտ մեթոդների վրա հիմն­վող նոր քաղաքականություն վարելու հետ մեկտեղ թուրքական իշ­խանությունները և հատկապես, առավել պահպանողական տրա­մադրված գործիչները հաճախ դիմում էին ճնշման և հալածանքի ավանդական մեթոդների: Հաճախակի էին ժողովրդական զանգ­վածների շրջանում մահմեդական մոլեռանդության զգացմունքնե­րի բորբոքման դեպքերը: Ինչպես կենտրոնական կառավարութ­յունում, այնպես էլ գավառներում մեջլիսների անդամների շրջանում, արմատականները, օգտագործելով մահմեդականների դժգոհությունը՝ հաթթ-ը շերիֆի մեջ «հավասար հարաբերություն­ների» սկզբունքի պաշտոնապես հայտարարման փաստը, հրահրե­ցին քրիստոնեական ջարդեր: Այդ պաշտոնից Ռեշիդին հեռացնե­լուց հետո, մեծ վեզիրի գրասենյակից գաղտնի շրջաբերականներ էին ուղղարկվում շրջաններ, որոնք փաստորեն չեղյալ էին հայտա­րարում թանզիմաթի բոլոր որոշումները: Քաղաքական ճգնաժամե- րի ժամանակ հատկապես ուժեղանում էր հին, ստուգված քաղա­քականության մեթոդների վրա հենվելու ձգտումը: Օրինակ՝ այդ­պես էր 1852-1853 թթ., երբ կառավարությունը ուժգնորեն բորբո­քում էր հակաքրիստոնեական տրամադրությունները երկիրը Ռու­սաստանի հետ պատերազմելու նախապատրաստման նպատա- կով: Այնուամենայնիվ, չնայած վերը նշված փաստերի, նոր գա­ղափարները աստիճանաբար ճանապարհ էին հարթում:


ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ...